جزوه متون فقه ۱ شعیب نظری (قسمت چهارم )
مفهوم "متاجر" در ادبیات فقهی و تطبیق آن با حقوق مدنی
مقدمه:
واژه "متاجر" ریشه در ادبیات فقهی دارد و به طور کلی به مبادلات کالا و خدمات اشاره می‌کند. با این حال، کاربرد این واژه در فقه و حقوق مدنی تفاوت‌هایی داشته است. در این نوشتار، به بررسی دقیق‌تر مفهوم متاجر و تطبیق آن با اصطلاحات حقوقی معاصر خواهیم پرداخت.
متاجر در فقه اسلامی:
در فقه اسلامی، واژه "متاجر" به معنای کلیه معاملات و مبادلات است و نه صرفاً به عقد بیع محدود می‌شود. با این حال، با توجه به اهمیت عقد بیع در زندگی اقتصادی آن زمان، اغلب مباحث متاجر به بررسی شرایط و احکام عقد بیع اختصاص یافته است.
تفاوت متاجر با اصطلاحات حقوق مدنی:
در قانون مدنی ایران، واژه "بیع" به صورت کلی‌تری به کار رفته است. به عبارت دیگر، قانونگذار ایرانی از واژه "بیع" برای اشاره به کلیه قراردادهای معاوضی استفاده کرده است. این در حالی است که در فقه اسلامی، بیع یکی از انواع معاملات است.
مثال: ماده 197 قانون مدنی
ماده 197 قانون مدنی ایران بیان می‌کند که اگر ثمن (قیمت) متعلق به شخص دیگری باشد، معامله برای صاحب عین (مال اصلی) خواهد بود. در این ماده، واژه "ثمن" به معنای عوض در هرگونه معامله‌ای است و نه صرفاً در عقد بیع. این نشان می‌دهد که قانونگذار ایرانی از واژه "بیع" به معنای عام استفاده کرده است.
دلایل تفاوت در کاربرد اصطلاحات:
- تطور زبان و مفاهیم: با گذشت زمان و تغییرات اجتماعی، مفاهیم حقوقی نیز دچار تحول شده‌اند.
- تأثیر فرهنگ و تمدن: هر فرهنگ و تمدنی اصطلاحات خاص خود را برای توصیف مفاهیم حقوقی دارد.
- هدف از نگارش متون حقوقی: هدف از نگارش متون حقوقی در فقه اسلامی و حقوق مدنی متفاوت بوده است.
نتیجه‌گیری:
واژه "متاجر" در فقه اسلامی به معنای کلیه معاملات است، در حالی که در قانون مدنی ایران، واژه "بیع" به صورت گسترده‌تری به کار رفته است. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده تطبیق و تحول مفاهیم حقوقی با گذشت زمان و تغییرات اجتماعی است.
نکات قابل توجه:
- با وجود تفاوت در کاربرد اصطلاحات، اصول کلی حاکم بر معاملات در فقه اسلامی و حقوق مدنی مشابه است.
- درک این تفاوت‌ها برای فهم بهتر متون حقوقی و فقهی ضروری است.
- تطبیق مفاهیم حقوقی با یکدیگر، به ویژه در حوزه حقوق تجارت، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
الفصل الاول:
ینقسم موضوع التجارة الی محرم و مکروه و مباح.
فالمحرم الاعیان انجسة کالخمر و ا لنبیذ والفقاع و المائع النجس غیر القابل لطهارة الا الدهن للضو تحت السماء والمیةو الدم
و ارواث و ابوال غیز الماکول والخنزیر والکلب الا کلب الصید و الماشیة والزرع و الحائط و آلات الاهو و الصنم و الصلیب
و آلات القمار کالنرد و الشطرنج والبقیری و بیع السلاح لاعداء الدین و اجارة المساکن والحمولة للمحرم و بیع العنب و التمر لیعمل مسکرا والخشب لیصنع صنما و یکره بیعه لمن یعمله و یحرم عمل الصور المجسمة واغناء و معونة الظالمین بالظلم و النوح بالباطل و هجاءالمومنین والغیبته و حفظ کتب الضلال و نسخها و درسها لغیر النقض او الحجة والتقید و تعلم السحر و الکهانة و القیامة و الشعبدة و تعلیمها و القمار و الغش الخفی و تدلیس الماشطة و تزیین کل من الرجل و المراة بها یحرم علیه و الاجرة علی تغسیل الموتی و تکفینهم و دفنهم و الصلوة علیهم و الاجرة علی الافعال الخالیة من غرض حکمی کالعبث و الاجرة علی الزنا و رشا القاضی و الاجرة علی الاذان و الاقامه و القضاء و یجوز الرزق من بیت المال و الاجره علی تعلیم الواجب من التکلیف.
فصل اول: انواع معاملات در اسلام
در اسلام، معاملات تجاری به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:
- حرام: یعنی کارهایی که انجام دادن آن‌ها گناه بزرگی است و شرعاً ممنوع شده است. مانند خرید و فروش چیزهای نجس مثل شراب و خون، یا ابزارهایی که برای گناه استفاده می‌شوند مثل آلات قمار. همچنین کمک کردن به ظالمین و آموزش دادن کارهای بد مثل سحر و جادو نیز حرام است.
- مکروه: یعنی کارهایی که انجام دادن آن‌ها بد است و از آن‌ها دوری جویم، ولی به اندازه کارهای حرام گناه ندارد. مثل فروش انگور به کسی که می‌خواهد از آن شراب درست کند.
- مباح: یعنی کارهایی که انجام دادن آن‌ها اشکالی ندارد و آزاد است. مثل خرید و فروش کالاهای معمولی و حلال.
به طور خلاصه، در اسلام هر معامله‌ای که به انسان یا جامعه ضرر برساند یا به گناه منجر شود، حرام یا مکروه است و باید از آن دوری کرد.
مثال‌هایی از معاملات حرام:
- خرید و فروش شراب، خون، گوشت خوک و سایر چیزهای نجس
- خرید و فروش ابزار قمار و بت‌ها
- کمک کردن به ظالمین و ستمکاران
- آموزش سحر و جادو و فالگیری
- غیبت کردن و تهمت زدن به دیگران
- دروغ گفتن در معاملات
مثال‌هایی از معاملات مکروه:
- فروش انگور به کسی که می‌خواهد از آن شراب درست کند
- فروش چوب به کسی که می‌خواهد از آن بت بسازد
- غش در معامله
مثال‌هایی از معاملات مباح:
- خرید و فروش کالاهای معمولی و حلال
- اجاره دادن خانه یا مغازه
- کار کردن و گرفتن حقوق
هدف از این تقسیم‌بندی این است که مسلمانان بتوانند معاملات خود را بر اساس دستورات دین انجام دهند و از کارهای حرام و مکروه پرهیز کنند.
مکروهات در معاملات
در فقه اسلامی، برخی از معاملات به دلیل مفسده‌ای که در پی دارند، مکروه شمرده شده‌اند. این بدان معناست که انجام چنین معاملاتی از نظر شرعی مطلوب نبوده و ترک آن‌ها مستحب است. از جمله این معاملات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- الصرف: مبادله کالا به کالا به نحوی که منجر به ربا شود.
- بیع الأکفان: فروش کفن، به دلیل اینکه حاکی از آرزوی مرگ برای دیگری است.
- احتکار الطعام: انبار کردن غذا به منظور گران کردن آن و ایجاد مشکل برای مردم.
- الذباحة: قصابی و کشتن حیوانات برای فروش گوشت، به دلیل احتمال سخت‌دل شدن.
- النساجة والحجامة: بافتن پارچه و خون‌گیری با اجرت، به دلایلی که در کتب فقهی ذکر شده است.
- ضرب الفحل: جفت‌گیری حیوانات برای تولید مثل.
- کسب الصبیان ومن لا یجتنب المحرم: کسب و کار کودکان و افرادی که از حرام دوری نمی‌کنند.
همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، در کتب فقهی، معاملات متعددی به عنوان مکروه ذکر شده‌اند که دلایل حرمت یا کراهت آن‌ها در مباحث تفصیلی فقه بیان شده است.
معاملات مباح
معاملاتی که نه حرام و نه مکروه هستند، مباح نامیده می‌شوند. به عبارت دیگر، انجام این‌گونه معاملات از نظر شرعی نه منع شده و نه مستحب است.
تقسیم‌بندی معاملات از نظر احکام تکلیفی
معاملات را می‌توان از نظر احکام تکلیفی به پنج دسته تقسیم کرد:
- واجب: معاملاتی که انجام آن‌ها برای تأمین معاش خانواده یا نیازهای جامعه ضروری است.
- مستحب: معاملاتی که انجام آن‌ها باعث رفاه و آسایش خانواده و جامعه می‌شود.
- مباح: معاملاتی که انجام آن‌ها از نظر شرعی نه واجب و نه مکروه است.
- مکروه: همان‌گونه که پیش‌تر بیان شد.
- حرام: معاملاتی که انجام آن‌ها شرعاً ممنوع است.
نتیجه‌گیری
شناخت احکام معاملات از جمله مباحث مهم در فقه اسلامی است. با توجه به این احکام، مسلمانان می‌توانند معاملات خود را به گونه‌ای انجام دهند که هم به نفع خود و هم به نفع جامعه باشد و از معاملات حرام و مکروه پرهیز کنند.
توجه: برای کسب اطلاعات دقیق‌تر و کامل‌تر در این زمینه، توصیه می‌شود به کتب فقهی مراجعه شود.
نکات مهم:
- در این بازنویسی سعی شده است تا ضمن حفظ اصطلاحات عربی، مفاهیم به زبان ساده و روان بیان شود.
- دلایل حرمت یا کراهت برخی از معاملات در این متن ذکر نشده است و برای آشنایی با این دلایل، باید به منابع فقهی مراجعه شود.
- برخی از معاملات ممکن است در شرایط مختلف، احکام متفاوتی داشته باشند.
