وبلاگ حقوقی شعیب نظری

شعیب نظری /اصل صلاحیت فراسرزمینی، یکی از مباحث پیچیده و چالش‌برانگیز در حقوق بین‌الملل کیفری است. این اصل به دولت‌ها اجازه می‌دهد تا در برخی موارد خاص، به جرایمی که در خارج از قلمرو سرزمینی آن‌ها رخ داده است، رسیدگی کنند. در حقوق ایران نیز، به ویژه پس از تصویب قانون مجازات اسلامی جدید، این اصل مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله، به بررسی تطبیقی اصل صلاحیت فراسرزمینی در حقوق ایران با حقوق بین‌الملل خواهیم پرداخت.

اصل صلاحیت فراسرزمینی در حقوق بین‌الملل

در حقوق بین‌الملل، اصل صلاحیت سرزمینی به عنوان قاعده کلی پذیرفته شده است. اما با توجه به جهانی شدن جرایم و افزایش ارتباطات بین‌المللی، اصل صلاحیت فراسرزمینی به عنوان یک استثناء از اصل مذکور مطرح شده است. شرایط اعمال صلاحیت فراسرزمینی در حقوق بین‌الملل شامل موارد زیر است:

• اصل تأثیر مستقیم: اگر جرمی که در خارج از قلمرو یک کشور رخ داده است، تأثیر مستقیم و قابل توجهی بر منافع حیاتی آن کشور داشته باشد.
• اصل حمایت: اگر جرمی که در خارج از قلمرو یک کشور رخ داده باشد، به نهادها یا منافع اساسی آن کشور مانند امنیت ملی، نظم عمومی یا اخلاق عمومی لطمه وارد کند.
• اصل جهانی بودن جرم: برخی جرایم مانند نسل‌کشی، جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت به حدی جدی هستند که همه دولت‌ها موظف به تعقیب و مجازات مرتکبین آن‌ها هستند، صرف نظر از محل وقوع جرم.
• اصل تابعیت: اگر مرتکب جرم یا مجنی‌علیه تابعیت آن کشور باشد، آن کشور می‌تواند ادعای صلاحیت فراسرزمینی کند.
• اصل محل ثبت کشتی یا هواپیما: اگر جرمی در یک کشتی یا هواپیمایی که دارای پرچم آن کشور است، رخ داده باشد، آن کشور می‌تواند ادعای صلاحیت فراسرزمینی کند.

اصل صلاحیت فراسرزمینی در قانون مجازات اسلامی ایران

قانون مجازات اسلامی ایران نیز به موضوع صلاحیت فراسرزمینی پرداخته است. ماده 8 این قانون مقرر می‌دارد: «در جرایمی که به موجب قوانین موضوعه ایران تعقیب و مجازات آن‌ها الزامی است، هرگاه مرتکب یا مجنی‌علیه ایرانی باشد یا جرم در داخل کشتی یا هواپیمای ایرانی یا در محلی که دولت جمهوری اسلامی ایران بر طبق موافقتنامه‌های بین‌المللی صلاحیت قضایی دارد، واقع شده باشد، دادگاه‌های ایران صلاحیت رسیدگی دارند.»

با مقایسه ماده 8 قانون مجازات اسلامی با اصول پذیرفته شده در حقوق بین‌الملل، می‌توان به نکات زیر پی برد:

• تطابق با اصول بین‌المللی: ماده 8 قانون مجازات اسلامی به طور کلی با اصول پذیرفته شده در حقوق بین‌الملل مانند اصل تابعیت و اصل محل ثبت کشتی یا هواپیما همخوانی دارد.
• تاکید بر الزام تعقیب و مجازات: قانونگذار ایران بر الزام تعقیب و مجازات برخی جرایم تأکید کرده است و این امر نشان از اهمیت مبارزه با جرایم بین‌المللی در حقوق ایران دارد.
• محدودیت در برخی موارد: قانون مجازات اسلامی ایران در برخی موارد، محدودیت‌هایی برای اعمال صلاحیت فراسرزمینی قائل شده است. برای مثال، این قانون به صراحت به اصل تأثیر مستقیم و اصل حمایت اشاره نکرده است.

تفاوت‌ها و شباهت‌ها

• شباهت‌ها: هر دو نظام حقوقی، یعنی حقوق ایران و حقوق بین‌الملل، اصل صلاحیت فراسرزمینی را پذیرفته‌اند و شرایط مشابهی را برای اعمال این صلاحیت در نظر گرفته‌اند.
• تفاوت‌ها: حقوق ایران در برخی موارد، محدودیت‌های بیشتری برای اعمال صلاحیت فراسرزمینی قائل شده است و به طور صریح به برخی از اصول پذیرفته شده در حقوق بین‌الملل مانند اصل تأثیر مستقیم و اصل حمایت اشاره نکرده است.

چالش‌ها و مسائل

• تعارض صلاحیت‌ها: در برخی موارد، ممکن است چندین کشور ادعای صلاحیت فراسرزمینی برای رسیدگی به یک جرم واحد داشته باشند.
• تعریف دقیق جرایم بین‌المللی: تعیین اینکه کدام جرایم دارای ماهیت بین‌المللی هستند و باید مشمول صلاحیت فراسرزمینی باشند، همیشه آسان نیست.
• تضمین حقوق متهم: در اعمال صلاحیت فراسرزمینی، باید به حقوق اساسی متهم مانند حق دفاع و حق محاکمه عادلانه احترام گذاشته شود.

نتیجه‌گیری

اصل صلاحیت فراسرزمینی در حقوق مجازات اسلامی ایران به طور کلی با اصول پذیرفته شده در حقوق بین‌الملل همخوانی دارد. با این حال، تفاوت‌هایی نیز بین این دو نظام حقوقی وجود دارد. برای رفع این تفاوت‌ها و ایجاد یک نظام حقوقی بین‌المللی هماهنگ‌تر، نیاز به تلاش‌های بیشتر در سطح ملی و بین‌المللی است.