وبلاگ حقوقی شعیب نظری

در ادامه برای شما دانشجوی عزیز مجموعه‌ای بسیار کاربردی از ۵۰ سؤال مهم، پرتکرار و مفهومی درس «اصول فقه» ویژه رشته حقوق آورده‌ام، همراه با پاسخ‌های تشریحی و تحلیلی.
این سؤالات براساس منابع رایج دانشگاهی (از جمله اصول فقه مظفر، اصول فقه شفیعی، و دروس مقدماتی اصول فقه) و آزمون‌های وکالت و قضاوت تنظیم شده‌اند.

⚖️ پنجاه سؤال مهم و پرتکرار درس اصول فقه (با پاسخ تشریحی)

🔹 بخش اول: کلیات و مفاهیم

1️⃣ اصول فقه چیست؟
پاسخ: علمی است که قواعد و مبانی استنباط احکام شرعی از ادله‌ی تفصیلی را بیان می‌کند. به عبارت دیگر، ابزار فهم فقه است.

2️⃣ تفاوت فقه و اصول فقه چیست؟
پاسخ: فقه، حکم را استنباط می‌کند؛ اصول فقه، قواعد استنباط را. فقه «نتیجه» است و اصول «وسیله».

3️⃣ ادله‌ی احکام شرعی کدام‌اند؟
پاسخ: قرآن، سنت، اجماع و عقل (در مکتب امامیه).

4️⃣ مقصود از حکم شرعی چیست؟
پاسخ: فرمان خداوند درباره فعل مکلفین، به صورت الزام یا ترخیص.

5️⃣ اقسام حکم شرعی چیست؟
پاسخ: ۱. تکلیفی (وجوب، حرمت، استحباب، کراهت، اباحه)
۲. وضعی (صحت، بطلان، سبب، شرط، مانع).

6️⃣ تفاوت حکم تکلیفی و وضعی چیست؟
پاسخ: حکم تکلیفی ناظر به باید و نباید است، ولی حکم وضعی ناظر به آثار و وضعیت‌های حقوقی اعمال است.

7️⃣ موضوع اصول فقه چیست؟
پاسخ: ادله‌ی احکام شرعی و چگونگی استنباط از آنها.

8️⃣ هدف علم اصول فقه چیست؟
پاسخ: فراهم‌سازی روش منظم و عقلی برای استنباط احکام شرعی و حقوقی.

9️⃣ ادله‌ی لفظی و غیرلفظی چیست؟
پاسخ: ادله لفظی: آیات و روایات.
ادله غیرلفظی: اجماع، عقل، سیره، استصحاب و اصول عملیه.

10️⃣ مقصود از "ادله‌ی اربعه" چیست؟
پاسخ: چهار منبع اصلی فقه امامیه: قرآن، سنت، اجماع، عقل.

🔹 بخش دوم: مباحث الفاظ

11️⃣ دلالت لفظ بر معنا چند نوع است؟
پاسخ: دلالت مطابقی، تضمّنی، التزامی.
مثلاً «خانه» دلالت مطابقی بر کل، تضمّنی بر اجزای خانه، و التزامی بر مفهوم سکونت دارد.

12️⃣ دلالت مطابقی چیست؟
پاسخ: دلالت لفظ بر تمام معنای موضوع‌له، مثل دلالت «انسان» بر مجموع حیوان ناطق.

13️⃣ دلالت تضمّنی چیست؟
پاسخ: دلالت لفظ بر جزئی از معنای آن، مثل دلالت «انسان» بر «حیوان».

14️⃣ دلالت التزامی چیست؟
پاسخ: دلالت لفظ بر چیزی که لازمه معنای آن است، مانند دلالت «آتش» بر «حرارت».

15️⃣ حقیقت و مجاز چیست؟
پاسخ:

• حقیقت: استعمال لفظ در معنای اصلی آن (مثل «انسان» در مورد بشر).
• مجاز: استعمال لفظ در غیر معنای اصلی به قرینه (مثل «شیر» برای مرد شجاع).

16️⃣ فرق عام و خاص چیست؟
پاسخ: عام شامل همه افراد است (مثل "الناس")، خاص فقط بخشی از آنها را شامل می‌شود (مثل "المؤمنین").

17️⃣ صیغه امر بر چه دلالت دارد؟
پاسخ: بر وجوب، مگر قرینه‌ای بر استحباب یا اباحه باشد. (قاعده: "الأمر یدلّ علی الوجوب")

18️⃣ صیغه نهی بر چه دلالت دارد؟
پاسخ: بر حرمت، مگر قرینه‌ای برخلاف باشد.

19️⃣ امر بعد از نهی چه حکمی دارد؟
پاسخ: بر جواز یا اباحه دلالت می‌کند، مثل: «إذا حللتم فاصطادوا».

20️⃣ مفهوم شرط چیست؟
پاسخ: جمله‌ای که دلالت کند بر اینکه تحقق حکم منوط به تحقق شرطی است؛ مثل «إن جاء زید فأکرمه».

🔹 بخش سوم: مفاهیم منطوق و مفهوم

21️⃣ منطوق چیست؟
پاسخ: مفهومی که مستقیماً از لفظ فهمیده می‌شود.
مثل: «اکرم العالم» → دلالت بر وجوب اکرام عالم دارد.

22️⃣ مفهوم چیست؟
پاسخ: مفهومی که از سکوت یا عدم ذکر در لفظ به‌دست می‌آید، مثل مفهوم شرط در جمله «إن جاءک زید فأکرمه» (اگر نیاید، لازم نیست اکرامش کنی).

23️⃣ اقسام مفهوم چیست؟
پاسخ: مفهوم شرط، وصف، عدد، غایت، حصر.

24️⃣ آیا مفهوم وصف حجت است؟
پاسخ: مشهور اصولیان آن را غیر حجت می‌دانند مگر وصف مؤثر در حکم باشد.

25️⃣ مفهوم شرط چه حکمی دارد؟
پاسخ: حجت است، یعنی اگر شرط تحقق نیابد، حکم نیز منتفی است.

26️⃣ مفهوم عدد چیست؟
پاسخ: عدد، دلالت دارد بر نفی زیادت یا نقصان؛ مثلاً «صم ثلاثة أیام» یعنی فقط سه روز، نه بیشتر.

27️⃣ فرق منطوق و مفهوم در حجیت چیست؟
پاسخ: منطوق همیشه حجت است، اما مفهوم فقط در صورتی که قرینه بر حجیت آن باشد.

🔹 بخش چهارم: اصول عملیه

28️⃣ اصول عملیه چند نوع است؟
پاسخ: چهار نوع: برائت، احتیاط، تخییر، استصحاب.

29️⃣ اصل برائت چیست؟
پاسخ: در صورت شک در تکلیف، اصل بر عدم وجود تکلیف است («رفع ما لا یعلمون»).

30️⃣ اصل احتیاط چیست؟
پاسخ: در شک بین تکلیف و اباحه، احتیاط یعنی رعایت جانب احتیاط برای خروج از عهده تکلیف احتمالی.

31️⃣ اصل تخییر چیست؟
پاسخ: وقتی بین دو حکم الزام‌آور تردید است و هیچ ترجیحی وجود ندارد، مکلف مخیر است.

32️⃣ اصل استصحاب چیست؟
پاسخ: حکم به بقاء چیزی است که سابقاً یقین به آن داشته‌ایم و اکنون در بقای آن شک داریم («الیقین لا یزول بالشک»).

33️⃣ مثال استصحاب:
پاسخ: اگر یقین داشتیم وضو داریم و بعد شک کردیم، اصل بر بقای وضوست.

34️⃣ تفاوت برائت و استصحاب چیست؟
پاسخ: برائت در شک در اصل تکلیف است، اما استصحاب در شک در بقای تکلیف.

35️⃣ تفاوت احتیاط و تخییر چیست؟
پاسخ: احتیاط در جایی است که احتمال تکلیف مهم‌تر است، تخییر زمانی که هیچ مرجحی وجود ندارد.

36️⃣ اصل در اشیاء چیست؟
پاسخ: «کل شیء لک حلال حتی تعلم أنه حرام» → اصل بر حلیت است مگر خلافش ثابت شود.

🔹 بخش پنجم: امارات و حجج

37️⃣ اماره چیست؟
پاسخ: دلیلی است ظنی که شارع آن را معتبر دانسته (مثل خبر واحد یا ظواهر قرآن).

38️⃣ تفاوت اماره و اصل عملی چیست؟
پاسخ: اماره کاشف از واقع است؛ اصل عملی فقط وظیفه ظاهری مکلف را مشخص می‌کند.

39️⃣ حجیت اماره یعنی چه؟
پاسخ: یعنی شارع مقدس، به‌طور قانونی، پیروی از آن را لازم دانسته است، حتی اگر خطا باشد.

40️⃣ خبر واحد چیست؟
پاسخ: خبر یک راوی یا جمعی که به حد تواتر نرسیده؛ اگر راوی عادل باشد، حجت است.

41️⃣ ظواهر قرآن چگونه حجت است؟
پاسخ: دلالت عرفی آیات قرآن بر معنا تا زمانی که قرینه برخلاف نباشد، حجت است.

42️⃣ اجماع در اصول فقه امامیه چه ارزشی دارد؟
پاسخ: به‌عنوان کاشف از قول معصوم حجت است، نه صرف توافق علما.

43️⃣ عقل در اصول فقه چه نقشی دارد؟
پاسخ: عقل مستقل در ادراک حسن و قبح برخی افعال است (قاعده ملازمه: کلما حکم به العقل حکم به الشرع).

44️⃣ قاعده ملازمه چیست؟
پاسخ: هرچه عقل به وجوب یا حرمتش حکم کند، شرع نیز همان حکم را دارد.

45️⃣ سیره عقلاء چیست؟
پاسخ: روش معمول عقلا در زندگی اجتماعی که در صورت امضای شارع حجت است (مثل اعتماد بر خبر ثقه).

🔹 بخش ششم: تعارض ادله و ترجیح

46️⃣ تعارض ادله یعنی چه؟
پاسخ: زمانی است که دو دلیل معتبر، در مدلول خود با هم ناسازگار باشند.

47️⃣ راه حل تعارض ادله چیست؟
پاسخ: جمع عرفی، ترجیح یکی، یا تساقط هر دو در صورت عدم امکان ترجیح.

48️⃣ مرجحات در تعارض ادله کدام‌اند؟
پاسخ: شهرت فتوایی، موافقت با قرآن، مخالفت با عامه، اعدل بودن راوی.

49️⃣ قاعده تخییر در تعارض ادله چیست؟
پاسخ: در صورت عدم مرجح، مکلف مخیر است هر یک از دو دلیل را بپذیرد.

50️⃣ قاعده استحسان چیست و آیا در فقه امامیه معتبر است؟
پاسخ: استحسان یعنی ترک قیاس به خاطر مصلحت خاص؛ در فقه اهل سنت معتبر است اما در فقه امامیه حجت نیست چون دلیل شرعی ندارد.