وبلاگ حقوقی شعیب نظری

در ادامه ۲۰ سؤال مهم، پرتکرار و مفهومی درس «متون فقه» ویژه رشته حقوق همراه با پاسخ تشریحی و تحلیلی آورده شده‌اند.
این سؤالات بر اساس متون پرکاربرد در دانشگاه‌ها (به‌ویژه لمعه دمشقیه و ترجمه تحریرالوسیله) تنظیم شده‌اند و برای آمادگی امتحان پایان‌ترم بسیار مفیدند.

🕌 ۲۰ سؤال مهم متون فقه (با پاسخ تشریحی)

۱. فقه در اصطلاح چیست و چه تفاوتی با علم اصول دارد؟

پاسخ:
فقه علمی است که احکام شرعی فرعی (یعنی بایدها و نبایدهای عملی) را از ادله‌ی تفصیلی استنباط می‌کند.
در مقابل، علم اصول فقه قواعد و مبانی استنباط احکام را بررسی می‌کند (مثل حجیت خبر واحد، استصحاب، اجماع).
بنابراین فقه نتیجه‌ی عمل استنباط است، اما اصول ابزار آن.

۲. فرق «حکم تکلیفی» و «حکم وضعی» چیست؟

پاسخ:

• حکم تکلیفی: شامل وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه است (بیانگر وظیفه مکلف).
• حکم وضعی: شامل صحت، بطلان، ضمان، سبب، شرط و مانع است (بیانگر آثار حقوقی اعمال).
  مثلاً در عقد بیع، وجوب وفای به عقد «حکم تکلیفی» است ولی صحت عقد «حکم وضعی» است.

۳. معنای قاعده «الناس مسلطون علی أموالهم» چیست؟

پاسخ:
به معنی آن است که مردم بر اموال خود اختیار کامل دارند و می‌توانند هر نوع تصرف مشروعی انجام دهند.
این قاعده، مبنای اصل تسلط مالک در حقوق مدنی ایران است (ماده ۳۰ قانون مدنی).

۴. قاعده «لاضرر و لاضرار» چه مفهومی دارد؟

پاسخ:
هیچ حکم شرعی نباید موجب ضرر به فرد یا دیگری شود.
بنابراین، اگر اجرای حکمی موجب ضرر شدید شود، حکم برداشته می‌شود.
در حقوق، مبنای ماده ۱۳۲ قانون مدنی (عدم اضرار به غیر) است.

۵. مفهوم قاعده «الیقین لا یزول بالشک» چیست؟

پاسخ:
یقین سابق با شک لاحق از بین نمی‌رود.
این همان اصل استصحاب در فقه است.
مثلاً اگر یقین داریم وضو داریم، شک در بطلان آن موجب بطلان نمی‌شود.

۶. عقد در فقه چه تعریفی دارد؟

پاسخ:
عقد در فقه عبارت است از: توافق دو اراده (ایجاب و قبول) برای ایجاد اثر حقوقی مشروع.
فقها می‌گویند: «العقود تابعه للقصود» یعنی اعتبار عقد به قصد واقعی طرفین بستگی دارد.

۷. شروط صحت عقد کدام‌اند؟

پاسخ:
۱. قصد و رضا
۲. اهلیت طرفین
۳. مشروعیت جهت
۴. معین بودن موضوع
۵. مطابقت ایجاب و قبول
در صورت فقدان هرکدام، عقد باطل است.

۸. اقسام عقود از نظر لزوم و جواز چیست؟

پاسخ:

• عقود لازم: قابل فسخ نیستند مگر در موارد خاص (مثل بیع، اجاره).
• عقود جایز: هر یک از طرفین می‌توانند آن را فسخ کنند (مثل وکالت، عاریه).

۹. شرط فاسد چه زمانی موجب بطلان عقد می‌شود؟

پاسخ:
اگر شرط فاسد خلاف مقتضای ذات عقد یا نامشروع باشد، عقد را باطل می‌کند.
اما اگر فقط شرط باطل باشد و عقد ماهیتاً صحیح، عقد صحیح باقی می‌ماند (مثل شرط مجهول).

۱۰. بیع در فقه چه تعریفی دارد؟

پاسخ:
بیع عبارت است از: تملیک عین به عوض معلوم.
شرایط صحت بیع: معلوم بودن مبیع و ثمن، قدرت بر تسلیم، رضایت طرفین و مشروع بودن مورد معامله.

۱۱. ضمان در فقه به چه معناست؟

پاسخ:
ضمان یعنی انتقال دین از ذمه شخص بدهکار (مضمون‌عنه) به ذمه ضامن.
در نتیجه، ذمه بدهکار بری و ضامن بدهکار می‌شود.
در حقوق مدنی ایران، ضمان نوعی تعهد تبعی است (ماده ۶۸۴ ق.م).

۱۲. قرض ربوی چگونه تعریف می‌شود؟

پاسخ:
هر قرضی که بازپرداخت آن همراه با نفع یا سودی برای قرض‌دهنده باشد، ربوی و حرام است.
قاعده: «کل قرض جرّ نفعاً فهو ربا».

۱۳. تفاوت عقد نکاح دائم و موقت در فقه چیست؟

پاسخ:

• نکاح دائم: مدت ندارد، نفقه و ارث بین زوجین برقرار است.
• نکاح منقطع (موقت): مدت و مهر باید معین باشد؛ نفقه و ارث به‌صورت خودکار وجود ندارد مگر شرط شود.

۱۴. شرایط صحت عقد نکاح چیست؟

پاسخ:
ایجاب و قبول به عربی صحیح، قصد و رضا، اهلیت، نبود موانع شرعی (نسب، رضاع، عده)، و تعیین مهر در نکاح موقت.

۱۵. طلاق از دید فقه چگونه است؟

پاسخ:
طلاق ایقاعی است که به وسیله مرد و با صیغه مخصوص (مثل "طلقتُک") و حضور دو شاهد عادل واقع می‌شود.
فقط در عقد دائم امکان طلاق وجود دارد.

۱۶. وصیت در فقه چند نوع است؟

پاسخ:
دو نوع:
۱. وصیت تملیکی (انتقال مال پس از مرگ).
۲. وصیت عهدی (انجام کار یا تعیین وصی).
وصیت بیش از ثلث مال نافذ نیست مگر با اجازه ورثه.

۱۷. قاعده «ما لا یضمن بصحیحه لا یضمن بفاسده» چه می‌گوید؟

پاسخ:
آنچه در عقد صحیح موجب ضمان نیست، در عقد فاسد نیز ضمان نمی‌آورد.
مثلاً در عاریه (که ضمان ندارد)، اگر عقد فاسد شود نیز ضمانی ایجاد نمی‌کند.

۱۸. مفهوم قاعده «الغرر» چیست؟

پاسخ:
غرر یعنی معامله‌ای که نتیجه آن مجهول یا همراه با خطر و ابهام زیاد است.
معامله غرری باطل است.
مثل فروش ماهی در دریا بدون دیدن یا تعیین آن.

۱۹. قاعده «البینه علی المدعی و الیمین علی من أنکر» به چه معناست؟

پاسخ:
دلیل بر عهده مدعی است و اگر مدعی نتواند دلیل بیاورد، منکر باید قسم یاد کند.
این قاعده پایه‌گذار اصل بار اثبات در دادرسی اسلامی است.

۲۰. شرایط شاهد در فقه چیست؟

پاسخ:
بلوغ، عقل، عدالت، ایمان، طهارت مولد، و عدم نفع شخصی در دعوا.
در برخی دعاوی (مثل زنا)، تعداد و جنسیت شهود نیز شرط است (چهار مرد عادل).